Maniża. Rosjanie mają problem ze swą reprezentantką na Eurowizji

W Europie Wschodniej Konkurs Piosenki Eurowizji wzbudza znacznie większe zainteresowanie niż w Polsce. Imprezie rokrocznie towarzyszą tam kontrowersje polityczne. Nie inaczej jest tym razem.

– W Rosji na Eurowizję patrzy się jak na zawody sportowe – mówi mi Mark Simon, socjolog z Moskiewskiej Wyższej Szkoły Nauk Społecznych i Ekonomicznych. – Tak było np. w 2008 r., gdy wygraliśmy Eurowizję, mistrzostwa świata w hokeju, byliśmy trzeci na olimpiadzie [pod względem liczby zdobytych medali – przyp. red.] i na mistrzostwach Europy w piłce nożnej. Pokazaliśmy światu, że możemy!

Simon twierdzi, że właśnie z powodu postrzegania Eurowizji jako ważnej międzynarodowej rywalizacji sportowej wynika gniew, jaki część Rosjan odczuwa wobec tegorocznej reprezentantki ich państwa. Jest nią tadżycko-rosyjska piosenkarka Maniża. – Mówią: „Chcesz reprezentować kraj, a w swoich piosenkach ironizujesz na ważne tematy? Eurowizja to zbyt poważna sprawa, ty występujesz na chwałę Rosji” – tłumaczy Simon.
W ostatnich latach najwięcej emocji wokół Eurowizji budziły spory ukraińsko-rosyjskie i ormiańsko-tureckie. W 2016 r. reprezentująca Ukrainę krymskotatarska piosenkarka Dżamała wygrała konkurs piosenką 1944 o wypędzeniu Tatarów Krymskich po II wojnie światowej przez Stalina (83% rosyjskich telewidzów w sondażu Lewady stwierdziło, że zwyciężyła z przyczyn politycznych). Rok później, gdy Eurowizja miała się odbyć w Kijowie, Służba Bezpieczeństwa Ukrainy odmówiła wjazdu piosenkarce mającej reprezentować Rosję, gdyż ta występowała na Krymie po jego aneksji, łamiąc w ten sposób ukraińskie prawo. Z kolei Armenia w 2015 r. zgłosiła utwór Don’t Deny (Nie zaprzeczaj), wprost nawiązujący do ludobójstwa Ormian w Turcji sprzed stu lat. Organizatorzy nie dopuścili piosenki do konkursu, uznając ją za manifestację polityczną – podobnie jak w 2009 r. odmówili gruzińskim wykonawcom piosenki We Don’t Wanna Put In (dosłownie: Nie chcemy się wtrącać, ale gra słów jest oczywista), wykonywanej rok po wojnie rosyjsko-gruzińskiej.

W tym roku w Europie Wschodniej polityka znów miesza się z muzyką. Ormianie nie wezmą udziału w konkursie m.in. w związku z niedawną wojną z Azerbejdżanem i kryzysem politycznym. Nie wystartują również Białorusini, choć tu za Mińsk zdecydowali organizatorzy. Kraj miał być reprezentowany przez mało znany zespół Hałasy ZMiesta. Dziennikarz Piotr Pogorzelski komentował na portalu Belsat.eu: „Grupa pojawiła się dopiero jesienią zeszłego roku, jako odpowiedź na sierpniowe protesty po sfałszowanych wyborach prezydenckich. W repertuarze ma zjadliwe piosenki poświęcone manifestacjom, więźniom politycznym oraz liderom opozycji”. Organizatorzy stwierdzili, że piosenka Hałasów nie jest apolityczna i narusza zasady Eurowizji. To kolejne międzynarodowe uderzenie w reżim Łukaszenki po odebraniu Białorusi prawa do organizacji tegorocznych hokejowych mistrzostw świata. Swiatłana Cichanouska zapowiedziała nawet, że będzie rozmawiała z szefami dyplomacji krajów unijnych o odebraniu praw państwowej białoruskiej telewizji do transmisji Konkursu Piosenki Eurowizji.

Największe emocje budzi jednak ostatnio sprawa rosyjskiego uczestnictwa w konkursie.

Z kawalerki pełnej karaluchów do Eurowizji

Rosję w 2020 r. miała reprezentować szalenie popularna grupa Little Big – ich piosenka Skibidi na YouTubie zanotowała ponad pół miliarda wyświetleń. Ubiegłoroczną edycję konkursu jednak przełożono, a w tym roku Little Big odmówiło startu. Pojawili się nowi kandydaci, rozstrzygnąć miało głosowanie SMS-owe Rosjan. I rozstrzygnęło: blisko 40% głosów otrzymała 29-letnia Maniża i jej piosenka Russkaja żenszczina (Rosyjska kobieta).


Maniża to intrygująca postać. Na świat przyszła w tadżyckiej stolicy, Duszanbe, tego samego lata, gdy Tadżykistan miał proklamować niepodległość. Pochodzi z inteligenckiej rodziny, która niedługo po wybuchu wojny domowej w Tadżykistanie (1992–1997) zdecydowała się na emigrację do Moskwy. Portalowi „Meduza” Maniża opowiadała: „Pewnego razu w budynek z mieszkaniem, które moi rodzice dostali z okazji ślubu, trafił pocisk. Mama cudem minutę przed uderzeniem wyszła ze mną na rękach na dwór, rozwieszać pranie. Z domu nie został kamień na kamieniu”.

Wówczas wyjechali. „[W Moskwie] wynajmowaliśmy kawalerkę pełną karaluchów, w której żyliśmy we czwórkę: mama, tata, ja i mój młodszy brat. Potem mama rozwiodła się z ojcem i sprowadziła do mieszkanka jeszcze trójkę dzieci swojego brata” – wspomina piosenkarka.

Matka Maniży jest z wykształcenia psycholożką, ale po przyjeździe do Rosji, żeby wykarmić piątkę dzieci, sprzedawała koszulki w przejściach podziemnych i myła podłogi. Maniża otrzymała obywatelstwo dopiero kilkanaście lat później, dlatego jej matka musiała organizować pieniądze i dawać w przedszkolu i szkole łapówki, aby dziewczynka mogła tam uczęszczać. Ta początkowo nie znała rosyjskiego, inne dzieci wyzywały ją od „czarnych dup” (obraźliwe określenie na migrantów z Kaukazu i Azji Centralnej).

Te doświadczenia odbijają się dziś w jej twórczości. Wielu Rosjanom się to nie podoba. Podobnie jak jej odważne, progresywne poglądy: protest przeciwko patriarchatowi, przemocy domowej, wsparcie środowisk LGBT+ czy uchodźców.

Uraz piękna

– W Rosji nigdy nie brakowało pełnego ksenofobii stosunku do mniejszości narodowych, nawet za ZSRR – mówi mi Abdumalik Kadyrow, były dyrektor krajowy w Internews Network Tajikistan. – Jednak po 1991 r. te postawy się nasiliły, zwłaszcza wobec migrantów z Azji Centralnej. Gdy czytałem w sieci ksenofobiczne wypowiedzi na temat Maniży, mogłem jeszcze pomyśleć, że to zdanie „pojedynczych osób”, ale gdy takie słowa zaczęli wypowiadać politycy w mediach, rozgniewałem się.
– Nie chodzi tylko o to, że ona ma tadżyckie korzenie, ale również o to, jak opowiada o nich i o innych sprawach: o płci czy o tym, co to znaczy być Rosjanką – mówi mi Mark Simon. – Możliwe, że gdyby zamiast Russkoj żenszcziny Maniża wystąpiła ze zwykłą piosenką pop, nikt by nie wypominał jej pochodzenia. A tak denerwują się, że Tadżyczka ma reprezentować rosyjską kobietę.

W Russkoj żenszczinie Maniża prezentuje wizję kobiety wyzwolonej i silnej – różniącej się od tej, którą chciałoby widzieć wielu konserwatystów. Sama mówi, że piosenka dotyczy „przeobrażenia świadomości kobiety w ciągu ostatnich stuleci w Rosji”. Śpiewa np. ironicznie: „Masz już trzydziestkę, halo, a gdzie dzieci? Jesteś całkiem ładna, no przydałoby się ciut zrzucić”.

Mówiła „Meduzie”: „W naszej rodzinie są bardzo silne kobiety (…). Moja prababcia była jedną z pierwszych kobiet w Azji Centralnej, która zrzuciła parandżę [tradycyjną szatę – przyp. red.] i postanowiła pójść do pracy”. Dziadek Maniży – znany pisarz, który doczekał się swojej ulicy w Chodżencie – wydawał za ZSRR dzieła tadżyckich pisarek, babcia była wykształconą w Moskwie psycholożką.

Tak jak prababcia zrzuciła parandżę, tak Maniża zrzuca makijaż. Walcząc z szowinizmem, chętnie sięga po performanse. Np. podczas jednego z koncertów powiedziała: „Nie jestem przeciwna makijażowi. Dziękuję kobietom, które go wymyśliły. Ale chcę, aby każda wiedziała i czuła, że piękną jest również bez niego”. Po tych słowach publicznie zmyła swój make-up i rozdała wilgotne chusteczki do demakijażu chętnym na publiczności. Propaguje femvertising (połączenie słów feminism i advertising), czyli nurt w komunikacji marketingowej przełamujący stereotypy wobec kobiet. Chętnie publikuje na Instagramie – a ma blisko pół miliona obserwujących – zbliżenia swoich krost, fałd, niedoskonałości ciała. Opatruje je hashtagiem #trawmakrasoty (uraz piękna). Chce w ten sposób rozprawić się z mitem, że osoby publiczne są doskonałe. Mediom daje wolną rękę w wyborze jej fotografii, ale stawia jeden warunek: nie mogą być fotoszopowane.

Simon zwraca uwagę, że krytyczne reakcje na jej wybór wiążą się też z nadchodzącymi wyborami do Dumy.

– Wiele sił politycznych dlatego właśnie sięga teraz po kartę nacjonalistyczną. Maniżę krytykował np. Władimir Żyrinowski czy związani z władzami działacze, którzy wnioskowali do podlegającego prezydentowi Komitetu Śledczego Federacji Rosyjskiej o przyjrzenie się tekstowi piosenki Maniży – mówi Simon.

Komitet sprawdzi, czy w piosence o emancypacji kobiet nie padają słowa niezgodne z prawem. A Maniża w tym czasie jakby nigdy nic zwraca się na Instagramie z prośbą o przysyłanie jej wzorów ubiorów różnych etnosów zamieszkujących Rosję – zamierza uszyć z nich kostium, w którym wystąpi na Eurowizji.

Zabawa zapałkami

Maniża nie jest stereotypową rosyjską Tadżyczką, ale chętnie upomina się o los uchodźców i migrantów. W piosence Gorod sonca (Miasto słońca) nawiązuje do swojej przymusowej ucieczki z Tadżykistanu i wojny. „Meduzie” mówiła: „80 milionów ludzi dziś jest zmuszonych opuścić swoje domy przez prześladowania i wojny. Jakie będą ich dalsze wspomnienia, nie zależy tylko od nich, ale i od nas. Dalej, bądźmy dobrzy”. Została także rosyjską ambasadorką dobrej woli przy agendzie ONZ ds. uchodźców.



W samej Moskwie żyje ogromna liczba migrantów z Azji Centralnej, głównie z Uzbekistanu, Kirgistanu i Tadżykistanu. Wykonują oni na ogół niskopłatne prace (na budowach, sprzątając itd.). To zupełnie inna migracja niż ukraińska do Polski: wielu z nich pracuje nielegalnie, ma fałszywe dokumenty. Sprawia to, że często padają ofiarą domagającej się łapówek policji, nie posiadają zabezpieczeń pracowniczych i socjalnych.

– Dla tadżyckich władz migracja zarobkowa do Rosji to zbawienie: od konieczności tworzenia miejsc pracy, od społecznych napięć związanych z bezrobociem (zwłaszcza wśród młodzieży), od potrzeby rozwijania gospodarki – tłumaczy mi Kadyrow. – Pandemia wyraźnie wpłynęła na wysokość środków wysyłanych do domu przez migrantów i uwidoczniła zależność tadżyckiej gospodarki od tych pieniędzy. Jeszcze kilka lat temu owe transfery wynosiły ponad 4 miliardy dolarów i odpowiadały 50% PKB, ale już w ubiegłym roku spadły do 37%. Rosja wciąż nie otwiera rynku pracy dla Tadżyków w związku z pandemią, ale eksperci widzą w tym instrument wywierania nacisku na Duszanbe, które nie chce dołączyć do tworzonej przez Moskwę Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej.

Pytam Marka Simona, czy Maniża ma szansę zmienić rosyjski stereotyp Tadżyków i Tadżyczek.

– Statystyczny Rosjanin nie rozróżnia ludzi z Azji Centralnej – dla niego Uzbecy, Kirgizi i Tadżycy to jedna masa ludzi przyjeżdżających tu zarobić – mówi Simon. – Słowa „Tadżyk” być może nie rozpatruje się często nawet w kategoriach etnicznych, a rozumie się przez nie po prostu „robotnika”. Z jednej strony to dobrze, że Maniża mówi o problemach migrantów z Azji Centralnej, ale z drugiej nie jestem przekonany, czy oni sami chcą w niej widzieć swoją ambasadorkę. Jest dla nich nazbyt kosmopolityczna i oderwana od swoich korzeni – tłumaczy socjolog.

Jej własna tożsamość jest ciekawa. W ironicznej i bliskiej duchem filmowi Borat Sachy Barona Cohena (np. gdy w teledysku jej aktor-mąż kieruje samochodem w słowiańskim przykucu) piosence Niedosławjanka w przerysowanym orientalnym anturażu śpiewa: „Ja niedosławjanka, ja niedotadżiczka, żyję według Koranu w murach cerkwi”. Jej dylematy tożsamościowe i zawieszenie „pomiędzy” jest ciekawe, bo charakterystyczne nie tylko dla Tadżyków w Rosji, ale dla milionów ludzi na świecie. W Rosji czy w Tadżykistanie wielu nie podoba się jednak, że o tak „świętych” sprawach jak tradycja czy religia Maniża mówi z humorem i dystansem.


– Niektórzy wysyłają sygnał: chcemy odbudować „ZSRR”, ale bez równości i przyjaźni narodów – mówi Mark Simon. – Rosjanie przywykli już jednak do migrantów z Azji Centralnej, nie myślą o nich przez pryzmat ideologii. Jest ich bardzo dużo, kupuje się u nich chleb, warzywa, siedzi się w ich kawiarniach itd. W pierwszej dekadzie XXI w. ich obecność była gorącym tematem, istniały prawicowe bojówki, które na nich napadały, ale dziś sytuacja się już uspokoiła.

Russkaja żenszczina to opowieść o patriarchacie i wolności, zaś Niedosławjanka stanowi memento dla tych, którzy nie zgadzają się na reprezentowanie Rosji przez nie-etniczną Rosjankę. Maniża jest testem na dojrzałość rosyjskiego narodu politycznego. Oraz spadkiem po imperium i owocem dekolonizacji – mniej zauważalnej w przypadku Rosji niż Francji czy Wielkiej Brytanii. A igranie z nacjonalizmem etnicznym w takim kraju jak Rosja to zabawa z zapałkami na stacji benzynowej.