Emigracyjne piekiełko Białorusinów. Recenzja Pieśni o Cimurze Andreja Adamowicza

Porywająca groteska kryminalna, satyra na codzienność białoruskiej emigracji w Polsce, do tego powieść z kluczem. Za pomocą gorzkiej ironii Andrej Adamowicz w Pieśni o Cimurze pokazuje emigracyjne piekiełko i polsko-białoruskie problemy z tożsamością.

„Gniew, Bogini, opiewaj Chomicza” chciałoby się trochę niedokładnie zacytować Homera. Cimur Chomicz, niemal już zapomniany poeta białoruski, jest przedmiotem szeroko zakrojonego śledztwa Pawła Kopiejkina, agenta (oczywiście białoruskiego), który postanowił odnaleźć ukrywającego się w Warszawie twórcę. Nie będzie łatwo Kopiejkinowi dotrzeć do Chomicza, postaci legendarnej i znanej w narodzie białoruskim dzięki bogatej frazeologii („Chomicz to głowa, a ty dupa wołowa”, mawiają ponoć białoruskie babcie równie białoruskim wnukom) i obecności w niezwykle popularnych tomach z materiałami konferencji naukowych organizowanych przez Instytut Językoznawstwa. Jak przystało na tekst łączący w sobie parodię poematu heroicznego ze współczesnym kryminałem i postmodernistyczną zabawą Pieśń o Cimurze to wyprawa czytelniczo niełatwa. Przerzucani między salonem fryzjerskim w Warszawie, kopalnią w Soligorsku, sklepem Żabki i prawdziwie polskim Białymstokiem czytelnicy odkryją całą plejadę postaci, które co prawda niezbyt zbliżają ich do poznania odpowiedzi na pytanie, gdzie jest Cimur, ale przybliżają dylematy związane z emigracją, co przecież doskonale znamy z polskiej historii. I to wydaje mi się w Pieśni o Cimurze najcenniejsze – ten krytyczny, sowizdrzalski, ale też brutalny w swojej szczerości opis emigracyjnej rzeczywistości, w której nie wiadomo, kto swój, a kto wróg, zatem wobec każdego trzeba być trochę ostrożnym. W ironii Adamowicza kryje się smutna prawda o ludziach uwielbiających toczyć bezsensowne często dysputy o tożsamości. „Chodźmy do baru i pospierajmy się z Polakami o narodową tożsamość Czesława Niemena, ty będziesz ochraniał moją szczękę, a ja będę Polakom walił argumenty w twarz!” – nawołuje Jakuszew, twórca operowy, który zmęczony wymyślaniem muzyki do kolejnego dzieła, wstawił do niego polonez Ogińskiego. Cały.

Znajduję coś wyzwalającego w tej opowieści, coś dającego nadzieję, że zanim wszyscy pogrążymy się w opozycyjnym micie, nauczymy się z niego śmiać. Inną sprawą jest fakt, że dwie książki z wydawnictwa KEW, która miałem przyjemność czytać w ostatnich latach, ironicznie i parodystycznie opowiadają o… literaturze i pisarzach. Ričardas Gavelis w Wileńskim pokerze (tłum. Kamil Pecela) równie bezlitośnie chłoszcze „oficjalnych” pisarzy i ich zakorzenienie w minionej epoce. U Adamowicza poznacie choćby kompozytora Andreja Jakuszewa, który „z komponowaniem nowego materiału” nie miewa problemu, ale z wystawieniem napisanych przez siebie oper – już tak. Niewielu jest przecież widzów, których przyciągnie do opery Trzech skrzypków podczas odbudowy Teatru Wielkiego Opery i Baletu.

Adamowicz jest bezlitosny wobec wszystkich, w tym samego siebie, i chłoszcze satyrą program Gaude Polonia, którego jest beneficjentem, Jarosława Kaczyńskiego oraz… Słowaków. Ale najbardziej bezlitosny jest jednak wobec białoruskiego reżimu, który sprawił, że tysiące osób opuściły kraj, uciekając przed prześladowaniami i niepewną przyszłością. Agent KGB we fragmencie zatytułowanym Spowiedź kapitana Kopiejkina zdradza swoje sekretne plany. W jednym z nich „podaruje wam kwiaty, obrazy i zje z wami lody”, w innym zamierza „wkraść się w wasze łaski, zdobyć waszą ślepą miłość, zgnieść waszą wolę”. I to już nie jest zabawne, to przypomnienie o tym, że z Warszawy do Mińska wcale nie jest tak daleko. Kopiejkin uważający się za człowieka „o kruchej konstrukcji duchowej, osobę twórczą jak wszyscy” jest w swojej szczerości przerażający.

Na pierwszej stronie Pieśni o Cimurze pojawia się Mickiewicz, bo to dobrze powołać się na wspólne dziedzictwo. Gdyby chcieć napisać Pieśń o Adamowiczu, trzeba by zacząć od Gombrowicza, bo ten – podobnie jak białoruski pisarz – w swoich dziełach był bezlitosny wobec polskiego mitu, przy czym, jak to zawsze bywa z ironią i satyrą – ujawnia ona tęsknotę za demokratyczną, suwerenną ojczyzną, w której znajdzie się miejsce dla każdego. Także dla kapitana Kopiejkina.

Powieść z kluczem, jak zauważył w Mężczyźnie w czerwonym płaszczu Julian Barnes, ma dwie zasadnicze wady. Rozumieją ją tylko ci, dla których jest napisana i staje się nieczytelna, gdy umierają wymienieni i ich rodziny. W pewnej mierze dotyczy to również książki Adamowicza: polskiemu czytelnikowi z pewnością umknie wiele złośliwostek i ironii wobec konkretnych osób z białoruskiego – opozycyjnego i reżimowego – świata kultury, choć tłumacz książki, Bohdan Zadura, bardzo się stara nam pomóc i zamieszcza kilka biogramów w przypisach. Mimo tych trudności i formalnej niejednorodności książki Adamowicza jest to lektura pociągająca, a autorowi można tylko pozazdrościć bezkompromisowości i ostrości dowcipu oraz niezrównanej wyobraźni przywodzącej na myśl parareporterskie fikcje Ziemowita Szczerka, a ostatnio – Ijasza Tomasza Różyckiego, który to poemat całkiem udanie parodiuje poemat heroiczny, łącząc go z powieścią drogi.

„Tę pieśń śpiewam dla ciebie, polski podatniku!”, pisze Adamowicz, przypominając o tym, że białoruska literatura tworzy się teraz w Polsce, z naszą pomocą i wsparciem przy szczególnej roli tłumaczy takich jak Zadura, którego pracowitość w przekładach i językowa giętkość od lat robi na mnie niezwykłe wrażenie. Pieśń o Cimurze kończy przejmująca odautorska refleksja: „głównym wrogiem jest pragnienie stworzenia czegoś wielkiego, napisania powieści wszech czasów i narodów”. Dlatego historia, którą opowiada Adamowicz, rozpada się, prowadzi na manowce i tylko to potworne wrażenie, że to, o czym pisze, wcale nie jest śmieszne, trwa uporczywie w czytelniku przez całą lekturę. A co z Chomiczem? Niech Państwo sami sprawdzą.