Rdzenna ludność Finlandii chce sama o sobie decydować. Saamowie walczą o swoje prawa

Koniec 2022 roku był dla gabinetu Sanny Marin trudny. Ugrupowania wchodzące w skład koalicji rządzącej nie mogły się porozumieć w sprawie ustawy regulującej prawa mniejszości saamskiej. Stawką: więcej rdzennej ludności Finlandii aktywnej w polityce tego kraju

Posłuchaj słowa wstępnego trzeciego wydania magazynu online!
Słuchaj


Kierowana przez Marin Socjaldemokratyczna Partia Finlandii domagała się, by jej projekt został niezwłocznie skierowany do fińskiego parlamentu, jeszcze przed zaplanowanymi na kwiecień wyborami. Utknął on w martwym punkcie z powodu obaw Partii Centrum co do treści ustawy. Przewodnicząca ugrupowania Annika Saarikko argumentuje, że wykluczyłaby ona z udziału w wyborach wiele osób, które od lat pozostają aktywnymi członkami Saamskiego Parlamentu Finlandii. I które – czego już Saarikko wprost nie mówi – tradycyjnie głosują na jej ugrupowanie.


Saamowie, nazywani też Lappami lub Lapończykami [to określenia pochodzenia szwedzkiego, przez samych Saamów uznawane za pejoratywne – przyp. red.], to rdzenni mieszkańcy terenów Norwegii, Finlandii, Szwecji i Rosji. Jest to ludność o unikalnej kulturze i tradycjach. Szacuje się, że obecnie na świecie żyje ich około 100 tysięcy. Tradycyjnym źródłem utrzymania Saamów jest hodowla reniferów i łowiectwo.

Stosunki między Saamami a Finami nie zawsze były łatwe. W przeszłości Finlandia była częścią Królestwa Szwecji, prowadzącego brutalną politykę kolonizacyjną wobec Saamów. Wielu z nich musiało porzucić tradycyjny sposób życia, a ich kultura i język były zagrożone. Finowie długo uznawali je za gorsze od własnych. Przynależność do kultury saamskiej była powodem do wstydu i kpin w lokalnych społecznościach.

W 1945 roku Saamowie powołali swoją pierwszą organizację, Związek Saamów. Jej głównym celem było zwrócenie uwagi społeczeństwa fińskiego na sytuację mniejszości. W latach 50. i 60. XX wieku Związek Saamów działał głównie na rzecz ochrony praw rdzennej ludności Laponii. W tamtych czasach była często dyskryminowana i marginalizowana przez państwa, w których zamieszkiwali, a także przez miejscowych rolników i hodowców reniferów. Organizacja walczyła o prawa do ziemi, a także o ochronę tradycyjnego sposobu życia saamskiej społeczności. W latach 70. i 80. Związek Saamów skupił się na promowaniu i ochronie kultury i języka. Organizacja prowadziła działania na rzecz edukacji saamskich dzieci w ich języku ojczystym oraz na rzecz zachowania i popularyzacji tradycyjnych form sztuki i rzemiosła.

Współczesne stosunki między dwoma narodami są o wiele lepsze. W 1995 roku Finlandia przyznała Saamom status rdzennej ludności, co pozwoliło im na ochronę swojego języka i kultury, a także praw własnościowych do tradycyjnie zajmowanych terenów. Cieszą się prawami mniejszości narodowej i mają reprezentację w parlamencie kraju.

Saamski Parlament Finlandii został utworzony w 1973 roku, zasiada w nim 21 posłów wybieranych na czteroletnią kadencję. Do ich zadań należy opracowywanie i wdrażanie saamskiej polityki językowej i kulturalnej, promowanie rozwoju gospodarczego i społecznego oraz reprezentacja wewnątrzpaństwowa w sprawach ich dotyczących. Parlament ma również prawo do konsultacji w sprawach dotyczących Saamów, takich jak ustawodawstwo i planowanie przestrzenne. Parlament ma własny personel administracyjny i budżet oraz współpracuje z innymi parlamentami saamskimi w Norwegii, Szwecji i Rosji. Odegrał ważną rolę w promowaniu praw i uznaniu ludu Saamów w Finlandii.

Pod koniec XX wieku Związek Saamów skupił się na działaniach na rzecz ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju regionów zamieszkanych przez Saamów, prowadził kampanie na na rzecz ochrony środowiska naturalnego przed negatywnym wpływem gospodarki i przemysłu. Obecnie Związek Saamów nadal działa na rzecz ochrony praw i interesów mniejszości.

Kryterium lapońskie


W sporze o projekt legislacyjny, który utknął w fińskim parlamencie, chodzi o kwestie praw wyborczych do Saamskiego Parlamentu Finlandii. Nowa ustawa po raz pierwszy uwzględnia status języka saamskiego jako rodzimego. W projekcie ustawy zaproponowano usunięcie zapisu, który umożliwia głosowanie i startowanie w wyborach na podstawie starych rejestrów gruntów, ludności i podatków w Laponii. Zamiast tego kwalifikacja do rejestru wyborców powinna się opierać wyłącznie na pierwszym języku wnioskodawcy.

Obecnie istnieją trzy kryteria decydujące o tym, kto jest Saamem – osoba uważająca się za członka tej narodowości musiała dotąd spełnić tylko jedno z nich, aby zostać dodana do listy wyborców. Pierwsze z nich to kryterium etniczne mówiące o tym, że osoba, która ma przynajmniej jednego Saama w rodzinie, może być uznana za Saama. W drugim kryterium jest posługiwanie się jednym z języków saamskich, nawet jeśli dana osoba ma inne pochodzenie etniczne. Trzecie to tak zwane kryterium lapońskie, które stanowi, że dana osoba ma prawo głosować w wyborach do Saamskiego Parlamentu, jeśli jest potomkiem osoby z rejestru Lapp Sami lub co najmniej jedno z rodziców było uprawnionych do głosowania w wyborach w 1995 albo do rady saamskiej w 1973 roku. Saamowie chcą, aby ta część prawa została zniesiona, a ich Parlament decydował o tym, kto jest Saamem i kto może głosować i kandydować do parlamentu, a kto nie. Zdaniem posłanki Saamskiego Parlamentu Anne Nuorgam usunięcie tego tzw. kryterium lapońskiego rozwiąże spory w społeczeństwie Saamów.

W latach 2019–2022 Organizacja Narodów Zjednoczonych trzykrotnie zarzucała Finlandii naruszanie praw politycznych Saamów. Krytyka dotyczyła głównie przepisów dotyczących wpisania na listę wyborców do parlamentu mniejszości. W czerwcu 2022 roku Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej ONZ stwierdził, że Finlandia naruszyła międzynarodową Konwencję w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej. Była przewodnicząca fińskiego parlamentu Saamów Tiina Sanila-Aikio oraz obecny przewodniczący Tuomas Aslak Juuso wielokrotnie wyrażali zaniepokojenie opieszałością fińskich władz w reformie ustawy i próbie wpływania na samostanowienie Saamów, argumentując, że ci muszą mieć możliwość niezależnego decydowania, kto może uczestniczyć w jego działaniach. Obecnie procedowana ustawa narusza jednak obowiązujące w Finlandii deklaracje ONZ dotyczące praw człowieka i utrzymuje kontrolę Finów w sprawach wewnętrznych Saamów.

Przewodniczący Saamskiego Parlamentu przypomina w mediach na sytuację z 2015 roku, kiedy fiński Naczelny Sąd Administracyjny wpisał 93 osoby na listę wyborczą do Parlamentu pomimo odrzucenia tych osób przez sam Parlament.



Działalność Komisji Prawdy i Pojednania


28 października 2021 roku rząd powołał Komisję Prawdy i Pojednania do zbadania przestępstw wobec Saamów, promowania dobrych relacji między nimi a państwem oraz podnoszenia świadomości w społeczeństwie na temat Saamów jako grupy etnicznej, której status gwarantuje konstytucja. Komisja bada również, w jaki sposób Finlandia może zapewnić lepsze warunki do rozwoju dla mniejszości saamskiej. Podobna komisja do spraw Saamów funkcjonuje już w Norwegii, a Szwecja utworzyła podobny organ w 2021 roku.

W maju 2022 roku Komisarz Miina Seurujärvi ogłosiła swoją rezygnację z członkostwa w Komisji Prawdy i Pojednania, twierdząc, że w obecnym składzie i przeznaczonych na ten cel środkach finansowych komisja nie jest w stanie wykonać powierzonych jej zadań. W 2023 roku pięcioosobowa Komisja Prawdy i Pojednania rozpoczęła jednak pracę. Składa się z przedstawicieli partii politycznych, mniejszości saamskiej, a także Kościoła ewangelicko-luterańskiego i Cerkwi prawosławnej. Działania komisji w 2023 roku będą się opierać na przeprowadzaniu rozmów z Saamami i wydaniem raportu podsumowującego zebrane dowody przestępstw wobec ludności saamskiej na terenie Finlandii.




Jak prawa Saamów są chronione w innych państwach?


Polityka asymilacji Saamów prowadzona w krajach nordyckich na przełomie XIX i XX wieku doprowadziła do utraty przez nich języka, kultury oraz tożsamości. Wykorzystywano do tego szkoły z internatem, ponieważ dzieci oddalone od swych rodzin, bez styczności z rodzimym językiem i kulturą asymilowały się do otaczającej je rzeczywistości. Obecnie Szwecja uznaje mieszkających na jej terytorium Saamów za naród. Przyznanie im statusu ludności rdzennej stanowiło potwierdzenie ze strony państwa, że należą się im szczególne prawa, m.in. do samostanowienia i zarządzania swoimi terenami, ochrony kultury i tradycji, zachowania i rozwijania języka, konsultacji i udziału w procesach decyzyjnych, które dotyczą ich terenów i zasobów naturalnych.

W Norwegii ustawodawstwo dotyczące mniejszości narodowych i etnicznych uległo zmianie w latach 70. XX wieku. W 1989 roku powstała norweska Rada Saamska, a w 1989 roku parlament Norwegii uchwalił ustawę o Sametinget, czyli parlamencie Saamów. Wprowadzenie tej ustawy umożliwiło Saamom zdobycie szerszego wpływu na decyzje podejmowane w sprawach dotyczących ich kultury, języka i tradycji.

W Rosji najgorsze dla Saamów były czasy stalinizmu, ponieważ w ramach tzw. polityki kolektywizacji przesiedlano ich w odległe zakątki Rosji oraz całkowicie pozbawiano prawa do mówienia w rodzimym języku. W XXI wieku ich populacja w Rosji wynosi około 2 tysięcy; zamieszkują oni tereny m.in. w republice Karelii, Murmańskim Obwodzie Autonomicznym oraz na północ od Kołymy. Niestety Saamowie w Federacji Rosyjskiej są marginalizowaną grupą społeczną z bardzo słabą pozycją. Ich sytuacja jest znacznie gorsza niż sytuacja Saamów w Norwegii, Szwecji i Finlandii: przez rosyjskie społeczeństwo są traktowani jak ludzie drugiej kategorii, mają ograniczony dostęp do zasobów i usług publicznych, takich jak opieka zdrowotna, edukacja czy transport.

Istnieje także specjalna Parlamentarna Rada Saamów, w której zasiadają ich przedstawiciele z Finlandii, Norwegii i Szwecji, a rosyjscy Saamowie posiadają wyłącznie status obserwatorów ze względy na specyfikę rosyjskiego ustawodawstwa. (W Rosji nie ma osobnego prawa dotyczącego mniejszości saamskiej).

Parlamentarna Rada Saamów powstała w 1973 roku i ma swoją siedzibę w mieście Karasjok w Norwegii. Jest uprawniona do podejmowania decyzji w sprawach dotyczących prawa do ziemi, ochrony i promocji kultury i języka, rozwoju gospodarczego terenów zamieszkałych przez Saamów i nad zagadnieniami dotyczącymi użytkowania zasobów naturalnych. W każdym z tych krajów Rada działa na rzecz poprawy sytuacji zdrowotnej społeczności saamskiej poprzez rekomendowanie działań i inicjatyw na rzecz zdrowia oraz poprzez współpracę z władzami lokalnymi i krajowymi w celu poprawy jakości opieki medycznej. Organ ma również uprawnienia do wydawania zaleceń rządom krajów, w których żyją Saamowie. Ponadto ściśle współpracuje z organizacjami międzynarodowymi, takimi jak Organizacja Narodów Zjednoczonych i Unia Europejska.

Do trzech razy sztuka?


Sytuacja związana z propozycją zmiany ustawy dotyczącej Saamskiego Parlamentu Finlandii jest niepewna.

Obecny rząd obiecał społeczności saamskiej uchwalić ustawę przed wyborami. Było to ważne z kilku powodów. Po pierwsze, wprowadza ona zmiany w systemie wyborczym dla wszystkich członków społeczności saamskiej, niezależnie od miejsca zamieszkania, co umożliwia większą reprezentację Saamów w procesie demokratycznym w Finlandii. Po drugie, wprowadzenie ustawy o Parlamencie Saamskim przed wyborami może również zachęcić Saamów do udziału w wyborach i oddania głosu. Większa reprezentacja Saamów w Parlamencie oznacza, że ich perspektywy i potrzeby będą bardziej uwzględnione w polityce publicznej w Finlandii.

25 lutego 2023 roku odbyło się posiedzenie parlamentarnej komisji prawa konstytucyjnego, na którym wchodząca w skład koalicji rządzącej Partia Centrum wraz z ugrupowaniami opozycyjnymi – Partią Koalicji Narodowej i Partią Finów – zagłosowała za zablokowaniem ustawy, uniemożliwiając jej przejście do głosowania na kwietniowym posiedzeniu parlamentu. W rezultacie wyczekiwana przez Saamów reforma nie zostanie uchwalona w obecnej kadencji. Rząd Sanny Marin jest trzecim z kolei gabinetem, któremu nie udało się znowelizować ustawy o Saamskim Parlamencie.

Artykuł został wznowiony.
Data pierwszej publikacji: 19.03.2023