Polscy architekci pracowali w Charkowie. Wojna zagroziła ich dziełom

Wystawa Polscy architekci i Charków. Wielogłosy kamiennej melodii opowiada o czterech wyjątkowych architektach, o ich życiu, twórczości i projektach, które należą do najciekawszych w dziedzictwie architektonicznym Charkowa, wiele z nich przetrwało do dziś i zostały wpisane na listę zabytków. Gmachy uniwersyteckie, kaplice, budynki bankowe, hotele, kamienice kompanijne, mosty to tylko nieliczne przykłady spektakularnych projektów urbanistycznych XIX-XX wieku w Charkowie, powstałych według projektów Polaków. Wiele z nich przetrwało do dziś i zostały wpisane na listę zabytków.

Warto podkreślić, iż w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku Charków był głównym ośrodkiem gospodarczym, finansowym, naukowym, edukacyjnym i kulturalnym południa imperium. W tym okresie w mieście udokumentowano obecność prawie siedmiu tysięcy Polek i Polaków, a miasto pod względem tej liczby było na piątym miejscu wśród największych miast imperium, po Sankt Petersburgu, Odessie, Rydze i Moskwie. Polacy pracowali we wszystkich sferach życia miasta: jako wykładowcy uczelni wyższych, urzędnicy bankowi, inżynierzy-technolodzy, lekarze, artyści. Profesorowie Napoleon Halicki, Jerzy Witowicz, Jerzy Poluta byli twórcami systemu oświaty i nauki weterynaryjnej nie tylko w Charkowie, a na terenie całej ówczesnej Europy Wschodniej. Ślady wybitnych i znanych Polaków w Charkowie nadal są widoczne w przestrzeni miejskiej – w  założonych uczelniach, tablicach pamiątkowych, a  najbardziej – w  pięknych budynkach zaprojektowanych przez polskich architektów, z których wiele stało się zabytkami architektury i które wciąż zdobią centralną część drugiego co do wielkości miasta współczesnej Ukrainy.


Bolesław Michałowski (1830–1909), Marian Józef Zdzisław Charmański (1859–1924), Wiktor Wieliczko (1864–1923), Aleksander Rzepiszewski (1879–1930) zbudowali w Charkowie około 90 budynków.


Architekci Polacy pozostawili po sobie nie tylko pięknie gmachy, stworzyli oni całą przestrzeń zawierającą niezwykłe, oryginalne, nowatorskie dla tych czasów i tego miasta budowle. Dzięki dwóm architektom zostały wzniesione kościoły, które do dziś pozostają centrami polskości, będąc przy tym pięknymi zabytkami architektury sakralnej Charkowa i Kamieńskiego w obwodzie Dnieprowskim. Niestety ich twórczość wciąż jest mało znana w historycznej ojczyźnie. Dlatego proponowana wystawa przybliża te słynne postaci i pozwala zapoznać się z ich życiem i spuścizną.

Kościół w stylu neogotyckim powstał w Charkowie w 1891 roku i jest dziełem architekta Bolesława Michałowskiego. Świątynia oprócz funkcji religijnej pełni rolę centrum polskiej tradycji i stanowi ośrodek miejscowej Polonii. 1 marca 2022 r. w Charkowie rosyjski pocisk rakietowy uderzył w budynek kurii diecezji charkowsko-zaporoskiej kościoła rzymskokatolickiego na Ukrainie. W wyniku ostrzału zniszczone zostały okna i witraże, a także uszkodzeniu uległo wyposażenie kościoła.


Bolesław Michałowski oprócz tego, że budował miejskie, prywatne i przemysłowe obiekty użytkowe według zamówień urzędowych lub prywatnych, zajmował się także przebudową istniejących już budynków. Przykładem tego jest rekonstrukcja budynku Wydziału Duchownego, przeprowadzona w 1901 roku.

W 1900 r. Bolesław Michałowski na zamówienie właściciela fabryki cukierniczej Żorża Bormana wybudował budynek do wynajęcia i sklep, w którym obecnie znajduje się sklep i uczelnia.

W latach 1909−1911 Zdzisław Charmański po raz pierwszy zwrócił się ku nurtowi secesji ukraińskiej. W 1913 roku również po raz pierwszy w swojej karierze wraz z Eugeniuszem Serdiukiem zaprojektowali kompleks budynków o funkcji naukowo-doświadczalnej, tj. stację gospodarstwa wiejskiego. Obecnie: Naukowo-doświadczalny Instytut roślinności, selekcji oraz genetyki im. Wasyla Jurjewa, prospekt Bohaterów Charkowa 142.

Wizytówką Zdzisława Charmańskiego w Charkowie jest budowla hipodromu (czerwiec 1914). Trybuna jego została zaprojektowana w stylistyce romantycznej secesji, była uważana za ozdobę miasta i jeden z najlepszych obiektów tego typu. Obecnie ma status zabytku architektury o znaczeniu lokalnym.

Wśród obiektów architektury mieszkaniowej autorstwa Zdzisława Charmańskiego w Charkowie należy wymienić kamienicę Neroslewa z lokalem handlowym na parterze wybudowanym przed samym początkiem pierwszej wojny światowej.







W 1901 r. Wiktor Wieliczko wybudował dla swojej rodziny na końcu ulicy Sadowo-Kulikowskiej (obecnie – ul. Darwina) piętrowy budynek: na piętrze w siedmiu pokojach mieszkał wraz z żoną Anną i córką Walentyną), parter zaś był wynajmowany.

Najbardziej znana willa autorstwa Wiktora Wieliczko tak zwana Willa Ryżowa (1911–1912) w stylu neorenesansowym. Willę zamówił u architekta jeden z najbogatszych obywateli Charkowa, kupiec drugiej gildii, radny Dumy Miejskiej Paweł Ryżow, jako prezent urodzinowy dla swojej żony Walerii Ryżowej.

Do najbardziej znanych dzieł Wiktora Wieliczka należy zespół budowli uniwersyteckich oraz biblioteka (ul. Uniwersytecka, 23), Archiwum Charkowskiego Towarzystwa Historyczno-Filologicznego (ul. Uniwersytecka, 21) oraz gmach Wydziału Prawa (ul. Uniwersytecka, 27), powstał latach 1903–1909.

W 1913 r. w Charkowie powstał Bank Kupiecki i hotel „Astoria” autorstwa Aleksandra Rzepiszewskiego (wspólnie z Nikolajem Wasyljewym). Był to jeden z pierwszych w mieście tzw. drapaczy chmur, wybudowany z zastosowaniem nowatorskiej wówczas konstrukcji żelbetowej. Jest uważany za jedną z wizytówek architektonicznych współczesnego Charkowa.

Tragicznym dla gmachu był poranek 3 marca 2022 r., kiedy został uszkodzony przez falę wybuchową rakiety rosyjskiej zrzuconą na budynek w pobliżu.

Za wizytówkę Aleksandra Rzepiszewskiego uważa się „Budynek kompanijny” (ul. Rymarska, 19), zbudowany w stylu „modernizmu racjonalnego”. W tym budynku zamieszkał sam architekt, zajmując dwa mieszkania dla rodziny i biura architektonicznego.

Z początkiem I wojny światowej Aleksandr Rzepiszewski został zaangażowany w działalność na rzecz pomocy ofiarom wojny, był czlonkiem Charkowskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża, dla którego w 1914 roku wybudował specjalny Szpital Czerwonego Krzyża (ulica Woznesenska 5).

Informacja powstała w oparciu o wystawę "Polscy architekci i Charków. Wielogłosy kamiennej historii" przygotowaną przez Instytut Polonika