Ograniczony dialog Ukrainy z białoruskimi siłami demokratycznymi

Dialog między władzami ukraińskimi a białoruskimi siłami demokratycznymi rozpoczął się jesienią 2022 r., jednak w 2023 r. nie był on kontynuowany z taką samą intensywnością. Można to częściowo wyjaśnić trudną sytuacją na froncie w rosyjskiej wojnie z Ukrainą, która pozostaje priorytetem dla władz w Kijowie. Mimo to Ukraina nie zerwała stosunków dyplomatycznych z władzami w Mińsku. Liderka demokratycznej Białorusi i Zjednoczonego Ponadnarodowego Gabinetu, Swiatłana Cichanouska, od lutego 2022 r. stara się budować dialog z Kijowem. Jednak ukraińskie przywództwo było temu niechętne.

Posłuchaj słowa wstępnego trzeciego wydania magazynu online!
Słuchaj


W lutym 2022 r. rosyjskie czołgi wykorzystały terytorium Białorusi do przeprowadzenia inwazji na Ukrainę od północy w celu zainstalowania marionetkowego rządu w Kijowie. Po tym, jak Alaksandr Łukaszenka pod koniec jesieni 2021 r. uznał Krym za rosyjski, szanse na ocieplenie stosunków między Kijowem a białoruskim dyktatorem zostały ostatecznie wykluczone. Mimo to stosunki dyplomatyczne między Ukrainą a Białorusią pozostały nienaruszone. Nie zerwano ich nawet po wybuchu rosyjskiej agresji na pełną skalę, w której brała udział Białoruś, co pozwoliło na utrzymanie pewnego poziomu oficjalnego dialogu.

Pod koniec roku Ukraina prowadziła dialog z Białorusinami na wielu frontach, kontynuując rozmowy z Mińskiem oraz budując relacje z Pułkiem Kalinowskiego (grupą Białorusinów walczących po stronie Ukrainy) i Zjednoczonym Gabinetem Tymczasowym, kierowanym przez Swiatłanę Cichanouską. W jaki sposób Ukraina utrzymuje tak delikatną równowagę dyplomatyczną, zwłaszcza że Białoruś pozostaje w rękach Łukaszenki – być może najbardziej ekscentrycznego i nieprzewidywalnego przywódcy w Europie?


Budowanie relacji na nowo


Dobrze udokumentowano, że ukraińskie kierownictwo z oporem podchodziło do prowadzenia aktywnego dialogu z otoczeniem Cichanouskiej. Mimo tych trudności stosunki Kijowa z białoruską opozycją zaczęły się rozwijać po sfałszowanych wyborach Łukaszenki w 2020 r. W 2021 r., na zaproszenie ukraińskiego ministra spraw zagranicznych Dmytro Kuleby, Cichanouska uczestniczyła w internetowym spotkaniu formatu Trójkąta Lubelskiego (wspólnej platformy Ukrainy, Polski i Litwy). Na początku września 2022 r. Ołeksij Arestowycz, ówczesny doradca Wołodymyra Zełenskiego, spotkał się z Cichanouską, co można uznać za pierwszy bezpośredni kontakt między otoczeniem ukraińskiego prezydenta a liderką białoruskich sił demokratycznych. W październiku 2022 r. przedstawiciele białoruskiego Gabinetu Tymczasowego spotkali się z członkami Rady Najwyższej (parlamentu Ukrainy), w tym z Bohdanem Jaremenką z rządzącej partii Sługa Narodu. Spotkanie to zostało również uznane za przełomowy moment i początek dialogu na szczeblu państwowym między Ukrainą a Zjednoczonym Gabinetem Tymczasowym.

Tymczasem w październiku 2022 r. Jaremenko zaproponował format dialogu między Ukrainą a Pułkiem Kalinowskiego jako politycznymi przedstawicielami białoruskiego społeczeństwa. W okresie od października do grudnia 2022 r. odbył się szereg spotkań z udziałem przedstawicieli pułku, ukraińskich i litewskich parlamentarzystów oraz ukraińskich władz lokalnych, w tym mera Kijowa Witalija Kliczki. W ten sposób temat Białorusi w ukraińskim życiu politycznym został „odmrożony” po niemal roku „zamrożenia”, które nastąpiło po uznaniu Krymu za rosyjski przez Łukaszenkę oraz późniejszym udziale Białorusi w rosyjskiej agresji na Ukrainę. W pierwszym miesiącu po rozpoczęciu agresji ukraińscy politycy bezpośrednio apelowali do narodu białoruskiego o niedopuszczenie białoruskiej armii do wojny, jednak od listopada 2021 do października 2022 r. nie było żadnych prób podjęcia dialogu politycznego. W 2023 r. intensywność dialogu nieco spadła w porównaniu z końcem 2022 r., jednak w różnej formie kontakty nadal się rozwijają.

Dialog z władzami w Mińsku nadal odbywa się formalnie poprzez stosunki dyplomatyczne, choć ranga tych relacji w 2023 r. znacząco spadła. W czerwcu 2023 r. prezydent Zełenski odwołał ambasadora Ukrainy na Białorusi, Ihora Kyzyma, a w październiku Łukaszenka podjął podobną decyzję, odwołując ambasadora Białorusi w Kijowie, Igora Sokoła. Obecnie oba kraje są reprezentowane jedynie na poziomie chargé d'affaires. Na stronie ambasady Ukrainy w Mińsku wymieniana jest Olga Timush, jednak jej biografia i zdjęcie nie są dostępne na stronie. Natomiast na stronie białoruskiej ambasady w Kijowie nadal wskazany jest Igor Sokół.

W połowie czerwca ubiegłego roku grupa deputowanych Rady Najwyższej Ukrainy przedstawiła projekt uchwały, w której Białoruś zostałaby uznana za agresora oraz podmiot wzywający do zerwania stosunków dyplomatycznych. Ukraiński parlament wzywa też rządy innych krajów oraz organizacje międzynarodowe do podjęcia podobnych działań. Rezolucja zawiera również apel o „natychmiastowe rozwiązanie kwestii zerwania stosunków dyplomatycznych między Ukrainą a Republiką Białorusi”. Projekt ten jest jednak wciąż rozpatrywany przez komisję Rady Najwyższej.


Utrzymanie otwartego kanału


Ukraińskie władze nadal kierują się zasadą, że dopóki białoruskie wojsko nie weźmie udziału w rosyjskiej wojnie przeciwko Ukrainie, Kijów będzie utrzymywał stosunki dyplomatyczne z Mińskiem. Powody takiej linii politycznej są w zasadzie zrozumiałe – nawet zredukowane do minimum stosunki dyplomatyczne stanowią kanał, przez który można utrzymywać kontakt (a tym samym wywierać wpływ na reżim Łukaszenki). Ukraina pragnie pozostawić białoruskiemu dyktatorowi możliwość manewru, nawet w warunkach wojny na pełną skalę. Innym powodem utrzymywania tych relacji jest możliwość obrony praw obywateli Ukrainy na terytorium Białorusi, co szczególnie podkreślał Kyzym, gdy był ambasadorem w Mińsku. W obecnych warunkach trudno ocenić, jak skutecznie Ukraina wykorzystuje tę możliwość, jednak formalnie pozostanie ona dostępna tak długo, jak długo będą istnieć otwarte stosunki dyplomatyczne.

Z jednej strony dialog między przedstawicielami ukraińskich władz a Zjednoczonym Gabinetem Tymczasowym (i Swiatłaną Cichanouską) nie nasilił się, z drugiej zaś – powoli stał się on w pewnym sensie „rutyną roboczą” i częścią normalności w życiu politycznym obu krajów. Zjawisko to samo w sobie jest postępem, biorąc pod uwagę, że prawie pół roku po wydarzeniach z sierpnia 2020 r. Ukraina nie utrzymywała kontaktów z otoczeniem Cichanouskiej aż do wspomnianego internetowego spotkania Trójkąta Lubelskiego, na które została zaproszona. Od tego czasu Kijów utrzymuje kontakt na różne sposoby. Po tym, jak jesienią ubiegłego roku ukraińska elita polityczna „odmroziła” kwestię białoruską, sytuacja uległa znaczącej zmianie. Ukraina stała się miejscem spotkań i współpracy różnych przedstawicieli demokratycznych sił Białorusi. Na przykład 8 lutego ubiegłego roku w Kijowie odbył się okrągły stół pn. „Białoruska platforma: publiczna rozmowa o przyszłości”. W wydarzeniu wzięli udział m.in. ukraińscy i białoruscy badacze stosunków dwustronnych, przedstawiciele Pułku Kalinowskiego, gabinetu przejściowego oraz ukraińskiego Ministerstwa Kultury i Polityki Informacyjnej.

W połowie maja 2023 r. Zełenski po raz pierwszy spotkał się ze Swiatłaną Cichanouską. Choć wydarzenie to było szeroko promowane w mediach społecznościowych przez otoczenie Cichanouskiej oraz białoruskie wolne media, w rzeczywistości miało niemal wymuszony charakter. Podczas wręczenia Nagrody Karola Wielkiego w Akwizgranie Zełenski przywitał się z innymi zaproszonymi politykami, w tym z Cichanouską. Formalny uścisk dłoni stanowi pozytywny, symboliczny gest po tylu latach zapomnienia, ale nie wskazuje na większe zainteresowanie rozwijaniem dalszego dialogu na najwyższym szczeblu.


Forum dla nowych projektów


1 września 2022 r. Mychajło Podolak, główny doradca Zełenskiego, udzielił godzinnego wywiadu Anatolijowi Labiedźce, doradcy Cichanouskiej ds. współpracy międzyparlamentarnej i reformy konstytucyjnej. W trakcie rozmowy Podolak omówił perspektywy rozwoju stosunków białorusko-ukraińskich, sytuację na Białorusi oraz problemy prawne Białorusinów w Ukrainie. Pod koniec listopada w Kijowie odbyła się konferencja „Droga do wolności”, zainicjowana przez Fundację Kastusia Kalinowskiego, podczas której inaugurujące przemówienie wygłosiła Cichanouska, łącząc się online. W konferencji uczestniczyli również przedstawiciele Zjednoczonego Gabinetu Tymczasowego.

Intensywność dialogu politycznego między przedstawicielami ukraińskich władz a Pułkiem Kalinowskim jako jednostką polityczną znacznie spadła w 2023 r. w porównaniu z jesienią 2022 r., kiedy to spotkania przedstawicieli pułku z ukraińskimi politykami różnych szczebli odbywały się niemal co tydzień. Co więcej, nie wszystkie projekty uzgodnione w tym okresie zostały wdrożone. Na przykład w październiku 2022 r., podczas spotkania z udziałem przedstawicieli pułku i grupy parlamentarnej „Za Wolną Białoruś”, osiągnięto porozumienie w sprawie zainicjowania projektu uchwały w Radzie Najwyższej Ukrainy, który miał na celu uznanie Białorusi za państwo okupowane. Projekt wprowadzono, ale od tego czasu (minęło ponad rok) nie poczyniono żadnych postępów w tej sprawie.

W 2023 r. Pułk Kalinowskiego skupił się głównie na aspektach wojskowych swojej działalności, a część polityczna zeszła na dalszy plan. Głównym projektem politycznym roku była konferencja „Droga do wolności”, która zgromadziła ponad 100 przedstawicieli różnych środowisk białoruskiego społeczeństwa obywatelskiego. Po wydarzeniu podpisano wspólną deklarację oraz apel do wolnych narodów świata. W forum uczestniczył m.in. Jaremenko z Ukrainy jako jeden z inicjatorów politycznej działalności pułku. Co istotne, Ukraina stała się przestrzenią, w której białoruskie siły demokratyczne i przedstawiciele społeczeństwa obywatelskiego mogli się spotkać, dyskutować, proponować nowe projekty i opracować strategię działania. Dodatkowo osobny panel konferencji poświęcono roli Ukrainy w przyszłej demokratyzacji Białorusi, a przedstawiciele pułku podkreślali, że Kijów powinien stać się priorytetowym partnerem strategicznym ruchu narodowowyzwoleńczego.


Perspektywy na rok 2024


Co przyniesie przyszłość? Intensywne rozpoczęcie dialogu między ukraińskimi władzami a białoruskimi siłami demokratycznymi jesienią 2022 r. nie zostało w pełni kontynuowane w 2023 r. Można to częściowo wytłumaczyć trudną sytuacją na froncie w rosyjskiej wojnie z Ukrainą, która pozostaje priorytetem dla władz w Kijowie.

Ukraina wciąż utrzymuje stosunki dyplomatyczne z rządem w Mińsku, co jest możliwe m.in. dzięki temu, że białoruska armia nie brała bezpośrednio udziału w konflikcie, a od ponad roku nie doszło do żadnego ostrzału z terytorium Białorusi. Nawet rozmieszczenie broni jądrowej oraz utworzenie bazy myśliwców grupy Wagnera na Białorusi nie zmieniło stanowiska Kijowa.

Pomimo formalnego spotkania Cichanouskiej z Zełenskim w Akwizgranie ukraińskie władze najwyższego szczebla nie podjęły jeszcze działań mających na celu rozwój dialogu na tym poziomie. Kontakty z Cichanouską, jej biurem oraz Zjednoczonym Gabinetem Tymczasowym ograniczają się do współpracy na poziomie doradców i parlamentarzystów. Cichanouska nie przyjechała do Kijowa w listopadzie na konferencję „Droga do wolności”, tłumacząc to brakiem zaproszenia ze strony ukraińskiego rządu. Niemniej jednak Ukraina stała się miejscem organizacji dialogu między białoruskimi siłami demokratycznymi przynajmniej dwukrotnie w 2023 r. – w lutym podczas okrągłego stołu „Białoruska platforma: publiczna rozmowa o przyszłości” oraz w listopadzie na konferencji „Droga do wolności”. Wydaje się, że ta rola Ukrainy będzie się dalej rozwijać. Na poziomie ukraińskiego parlamentu wiele ustaw i uchwał dotyczących Białorusi wciąż pozostaje w formie projektów, a niektórych z nich nie rozpatrywano od ponad roku. W związku z tym brak realizacji uzgodnionych projektów z przedstawicielami białoruskich sił demokratycznych utrudnia dalszy rozwój konkretnego dialogu.

Obecnie ukraińska ekipa rządząca uznaje Pułk Kalinowskiego za jedyną białoruską organizację demokratyczną, która dysponuje realną władzę, co sprawia, że dialog powinien być prowadzony przede wszystkim z nim. Dodatkowo, jeśli białoruskie społeczeństwo obywatelskie ulegnie rozproszeniu i podziałom, pułk może stać się jedyną siłą, z którą ukraińskie władze będą mogły skutecznie prowadzić dialog i organizować wspólne projekty. Jeśli jednak do siły Pułku Kalinowskiego dołączy międzynarodowe uznanie Zjednoczonego Gabinetu Tymczasowego oraz Rady Koordynacyjnej, polityczne znaczenie białoruskiego społeczeństwa obywatelskiego w dialogu z Kijowem może znacznie wzrosnąć. Wydaje się zatem, że dialog między ukraińskimi władzami a przedstawicielami białoruskiego społeczeństwa obywatelskiego w tym roku będzie w dużej mierze uzależniony przede wszystkim od dalszego rozwoju wojny rosyjsko-ukraińskiej, a także od zdolności białoruskich sił demokratycznych do utrzymania jedności.

Artykuł został opublikowany na New Eastern Europe

Projekt "Wspieramy Białoruskie Przebudzenie'24" został dofinansowany przez Fundację Solidarności Międzynarodowej w ramach polskiej współpracy rozwojowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP kwotą 230 000 zł.

Publikacja wyraża wyłącznie poglądy autora i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP.