Rozwój w obliczu represji. Diaspora demokratyczna buduje nową przyszłość dla Białorusi

Protesty na Białorusi w 2020 roku zapoczątkowały rozwój ekosystemu instytucji i organizacji pozarządowych, tworzonego przez białoruskie siły demokratyczne na uchodźstwie. Najwyraźniej przejawia się to w diasporze w Unii Europejskiej, gdzie wielu jej członków planuje kontynuację i trwałą współpracę na przyszłość.

Posłuchaj słowa wstępnego trzeciego wydania magazynu online!
Słuchaj


2020 rok i białoruska diaspora


Rok 2020 przyniósł największą mobilizację społeczną w historii Białorusi. Setki tysięcy obywateli w całym kraju protestowały przeciwko kolejnym sfałszowanym wyborom, wspierając demokratyczne zmiany. Protesty te zostały brutalnie stłumione przez siły bezpieczeństwa. Mimo ostatnich zwolnień więźniów politycznych represje i łamanie praw człowieka nadal trwają. Ludziom grozi się, zwalnia ich z pracy, aresztuje za polubienia i komentarze w mediach społecznościowych, a wyroki wydawane zaocznie w pokazowych procesach przypominają czasy Związku Radzieckiego.

Tak trudne i represyjne warunki zmusiły wielu Białorusinów do opuszczenia kraju. Wraz z innymi falami emigracji od 2020 roku wyjechało co najmniej 200 tysięcy osób, a liczebność białoruskiej diaspory osiągnęła obecnie około 1,5 miliona. Kluczowe ośrodki znajdują się w Gruzji, Rosji oraz w krajach UE. Choć sytuacja prawna Białorusinów w Unii jest złożona, a demokracja na Białorusi – pogrążona w kryzysie, demokratyczna Białoruś i demokratycznie nastawieni Białorusini pozostaną w UE.


Białoruskie siły demokratyczne po 2020 roku


Po stłumieniu protestów, masowych aresztowaniach i nasileniu represji siły demokratyczne stanęły przed wyborem: więzienie albo uchodźstwo. Zimą 2020 i wiosną 2021 roku wiele osób zdecydowało się na wyjazd. W efekcie powstały trzy struktury: Biuro Swiatłany Cichanouskiej, pełniące funkcję „biura prezydenckiego”, gdyż to Cichanouska, zdaniem wielu Białorusinów, wygrała wybory; Zjednoczony Gabinet Przejściowy, działający jako rząd na uchodźstwie, którego przedstawiciele zajmują się gospodarką, sprawami zagranicznymi, edukacją i polityką społeczną; oraz Rada Koordynacyjna, początkowo powołana do pokojowego przekazania władzy, która obecnie przechodzi proces demokratyzacji na uchodźstwie. Po internetowych wyborach w maju 2024 roku działa jako „protoparlament”, reprezentując białoruskie społeczeństwo obywatelskie.

Te wybory stanowiły alternatywę dla białoruskiej Izby Reprezentantów, będącej częścią reżimu. Choć zagłosowało jedynie 0,01% potencjalnych białoruskich wyborców, to mimo transgranicznych represji i opóźnionej kampanii wybory te były wolne, a ich wynik nie budził wątpliwości, co odróżnia je od wyborów organizowanych na Białorusi. Co więcej, reżim białoruski okazał swoje zaniepokojenie, wszczynając postępowania karne wobec kandydatów. Jest to wyraźny dowód na kontynuację procesu demokratyzacji sił demokratycznych.

Biuro Swiatłany Cichanouskiej osiedliło się w Wilnie, gdzie aktywnie działa na rzecz utrzymania tematu Białorusi na politycznej agendzie Europy i świata. Gabinet funkcjonuje w Warszawie, a dyplomatyczne przedstawicielstwa sił demokratycznych powstały również w Estonii, Czechach i Belgii. Proces instytucjonalizacji, który łączy różne głosy i nurty polityczne w diasporze, postępuje i pogłębia się, czyniąc białoruskie siły demokratyczne jedną z najlepiej zorganizowanych diaspor. Te trzy struktury stanowią alternatywę wobec reżimu Łukaszenki i są wyraźnie widoczne na arenie międzynarodowej. Służą także jako wzór dla innych represjonowanych diaspor, takich jak rosyjska opozycja na uchodźstwie. Jednocześnie wciąż aktywnie działa sektor organizacji pozarządowych oraz osoby wcześniej zaangażowane politycznie zarówno na Białorusi, jak i na emigracji.

Po 2020 roku sektor białoruskich organizacji pozarządowych przeszedł głęboką transformację. Wcześniej białoruskie NGO-sy działały w stosunkowo „otwartym” środowisku, które teraz zostało niemal całkowicie zamknięte. Obecnie można wyróżnić trzy rodzaje organizacji: te, które pozostały w kraju i prowadzą działalność na niewielką skalę, jeśli są jeszcze legalnie zarejestrowane bądź działają w podziemiu; NGO-sy funkcjonujące w pełni na emigracji; organizacje o mieszanym charakterze, z aktywistami pracującymi zarówno wewnątrz kraju, jak i za jego granicami. Te organizacje oraz zorganizowana białoruska diaspora stworzyły infrastrukturę w Europie Środkowej – w Polsce, na Litwie, a także w Niemczech i Niderlandach – stanowiąc pomost między Białorusią a Unią Europejską.

Współpraca między NGO-sami a strukturami politycznymi rozwija się także wtedy, gdy osoby odchodzące ze struktur demokratycznych kontynuują działalność w wybranych obszarach. Przykładem jest Olga Gorbunowa, była przedstawicielka ds. polityki społecznej, która po odejściu ze Zjednoczonego Gabinetu Przejściowego wciąż działa na rzecz nagłaśniania sytuacji więźniów politycznych na Białorusi, gdzie według organizacji praw człowieka „Wiosna” nadal przetrzymywanych jest co najmniej 1300 osób. Podobnie Walery Kawalewski, były przedstawiciel ds. spraw zagranicznych, założył Agencję ds. Euroatlantyckich, skoncentrowaną na przyszłości Białorusi w kontekście stosunków transatlantyckich. Te działania są dowodem na kontynuację, rozwój i rozszerzanie białoruskiego życia politycznego na uchodźstwie.


Europejska alternatywa dla Białorusi?


Od początku rosyjskiej inwazji na Ukrainę białoruskie siły demokratyczne zdecydowanie ją wsparły – nie tylko w deklaracjach politycznych, ale także poprzez konkretne działania solidarnościowe. Po stronie Ukrainy walczą też białoruscy ochotnicy. Równocześnie siły demokratyczne jednoznacznie opowiadają się za europejską ścieżką dla Białorusi, promując przyszłe członkostwo kraju w UE. Zamiast zachowywać neutralność między Europą a Rosją, UE postrzegana jest jako bezpieczna przestrzeń, w której społeczeństwo białoruskie może się rozwijać, czego dowodzą rosyjska inwazja na Ukrainę w 2022 roku oraz faktyczna okupacja Białorusi przez Rosję.

Zaangażowanie UE nie jest jednostronne. Choć Unia nie jest jeszcze gotowa na pełne przyjęcie Białorusi jako przyszłego członka, wspiera białoruskie społeczeństwo i postrzega Białorusinów jako naród europejski. UE przekierowała fundusze, które wcześniej przeznaczano na białoruskie samorządy, na pilne potrzeby obywateli, wsparcie społeczeństwa obywatelskiego i sił demokratycznych. Przykładem tego jest powołanie Grupy Konsultacyjnej jako platformy wymiany między przedstawicielami UE a białoruskimi siłami demokratycznymi i społeczeństwem obywatelskim. Istnieje także program EU4Belarus, umożliwiający białoruskim studentom i naukowcom studia i badania w UE.

Parlament Europejski stanowi aktywne forum wsparcia, przyjmując liczne rezolucje, a europosłowie w ramach kampanii „WeStandBYyou”, zainicjowanej przez niemiecką organizację Libereco, „adoptują” więźniów politycznych. W najnowszych Konkluzjach Rady UE dotyczących Białorusi silnie podkreślono walkę Białorusinów o życie w demokratycznym państwie w Europie. Te działania oraz programy wsparcia świadczą o zaangażowaniu UE i jej państw członkowskich w podtrzymanie ruchu demokratycznego na Białorusi oraz rozwój jego struktur w sposób demokratyczny na terenie UE.

Unia Europejska i Białorusini w UE wspólnie pracują nad rozwiązaniem kluczowych problemów, takich jak mobilność osób do Unii, sytuacja więźniów politycznych – wsparcie dla osób uwolnionych, ale zagrożonych ponownym uwięzieniem – oraz legalizacja pobytu Białorusinów w UE. Unię Europejską i białoruskie siły demokratyczne łączy również wspólny cel dotyczący Ukrainy. Reżim białoruski wspiera rosyjską inwazję, udostępniając terytorium Białorusi jako zaplecze dla rosyjskiej armii. Los Łukaszenki, jak uważa wielu, zależy zatem od wyniku wojny, gdyż nie utrzyma on władzy bez rosyjskiego wsparcia finansowego i militarnego. To zbliża cele UE i białoruskich sił demokratycznych – zwycięstwo Ukrainy mogłoby stworzyć impuls dla demokratycznych zmian na Białorusi.


Białoruś i Białorusini w UE… na stałe


Mimo trudności, jakie Białorusini napotykają w uzyskaniu wiz do UE, o czym szczegółowo wspomniano w innym artykule na tej platformie, faktem jest, że obecnie w UE znajdują się setki tysięcy Białorusinów wraz z białoruskimi siłami demokratycznymi, które kontynuują swoją działalność i rozwijają swoje struktury. I pozostaną tutaj na stałe.

UE konsekwentnie wspiera białoruskie organizacje pozarządowe i obrońców praw człowieka, przekierowując fundusze z białoruskich instytucji rządowych na sektor obywatelski. Chociaż rosyjska inwazja na Ukrainę przyciągnęła uwagę świata, programy wsparcia dla Białorusinów są kontynuowane. Cele sił demokratycznych i UE – przynajmniej deklaratywnie – są zbieżne: dążenie do demokratycznej Białorusi, wolnej od rosyjskich wpływów, oraz zwycięstwo Ukrainy, co dodatkowo uzasadnia potrzebę kontynuacji wsparcia i stworzenia bezpiecznego miejsca dla Białorusinów w UE. Artykuł został opublikowany w https://neweasterneurope.eu/2024/10/25/democratic-belarus-in-the-eu-here-to-stay/ New Eastern Europe.

Projekt "Wspieramy Białoruskie Przebudzenie'24" został dofinansowany przez Fundację Solidarności Międzynarodowej w ramach polskiej współpracy rozwojowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP kwotą 230 000 zł.

Publikacja wyraża wyłącznie poglądy autora i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP.