Wojna w Ukrainie to szansa dla Polski. Oczekiwano poprawy relacji

Trzy lata temu rozpoczęła się pełnoskalowa agresja Rosji na Ukrainę – jej skutki są wielowymiarowe i nie mają precedensu. To zmusza do refleksji o konsekwencjach społecznych, politycznych, ekonomicznych nie tylko dla uczestników konfliktu, ale także dla wszystkich podmiotów stosunków międzynarodowych.

Posłuchaj słowa wstępnego czwartego wydania magazynu online!
Słuchaj


Warto zauważyć, że żadna z wcześniejszych wojen czy konfliktów nie miała tak dotkliwych konsekwencji. Powodów jest kilka. Po pierwsze, działania wojenne toczą się na terenie o istotnym znaczeniu geograficznym. Po drugie, ich uczestnicy są głównymi aktorami na scenie międzynarodowej. Po trzecie, świat znajduje się w fazie globalizacji, która stawia pytania o realne koszty, korzyści liberalizacji i doświadczenia przenikania struktur gospodarczych w największej jak dotąd skali i intensywności. Wreszcie dynamika zmian politycznych i oczekiwania społeczności międzynarodowej oraz napięcia polityczne uwypuklają w obliczu tej wojny nagromadzone napięcia i konflikty.

Jednym z państw, które poniosło i ponosi wysokie koszty wojny w Ukrainie, jest Polska. Trudno jest hierarchizować koszty według różnych aspektów, natomiast poszczególne rodzaje kosztów ukazują złożoność problemu i wielość konsekwencji.

Pierwszymi, które zostały dostrzeżone, są skutki społeczne. Od 24 lutego 2022 do 25 lutego 2023 roku liczba wjazdów do Polski wyniosła 10 mln 77 tys., a liczba wyjazdów 8 mln 170 tys. Polska jako państwo sąsiadujące zaoferowała schronienie uchodźcom w formie i na skalę, które nie miały wcześniej precedensu. Mimo trudnej wspólnej historii i wielu doświadczeń Polacy otworzyli drzwi swoich domów, aby przyjąć uciekających przed wojną obywateli Ukrainy. Solidarność działań społeczeństwa, organizacji i rządu pozwoliła na udzielenie pomocy prawie 1,5 mln uchodźcom, kolejne ponad 400 tys. skorzystało ze zbiorowych punktów wsparcia. Pomoc w zakresie udostępnienia noclegu, wsparcia finansowego i żywnościowego miała na początku charakter tymczasowy. Z czasem zakres i wielkość pomocy uległy rozszerzeniu o inicjatywy rządu określone w Ustawie o pomocy obywatelom Ukrainy. W konsekwencji podjętych działań liczba ukraińskich uchodźców, którzy uciekli przed wojną i otrzymali status osoby objętej ochroną tymczasową, to prawie 1 mln (953,3 tys.). Oprócz Polski najwięcej obywateli z Ukrainy przyjęły Niemcy i Czechy, łącznie kraje UE objęły opieką 4,3 mln osób. Polska należy zatem do grona tych państw UE, w których liczba obywateli Ukrainy po 2022 r. nie tylko w istotny sposób zmienia udział migrantów w populacji, ale także wpłynęła na zmianę wielkości rynku pracy, poziom zatrudnienia i jego strukturę. Oficjalnie zatrudnienie w Polsce znalazło 750 tys. Ukraińców, co potwierdza zdolność polskiego rynku pracy do absorpcji znacznej liczby dodatkowych pracowników, adekwatność podaży do popytu, wreszcie rosnące zapotrzebowanie na pracowników szczególnie w trzecim sektorze gospodarki.

Wskaźnik zatrudnienia jeszcze w pierwszej połowie 2022 r. był na poziomie 28%, a pod koniec 2022 r. wyniósł 65%, przy jednoczesnym wysokim, bo stanowiącym 80%, udziale pracy zarobkowej w dochodach. To potwierdza dostrzegalne zmiany struktury dochodu gospodarstw domowych i wpływ na poziom konsumpcji i decyzje inwestycyjne, a w szerszym kontekście na wartość polskiego PKB. Dzięki zwiększeniu konsumpcji recesja konsumencka w Polsce nie przedłużyła się, a proces wychodzenia z niej był stabilny. To głównie konsekwencja struktury demograficznej nowo przybyłych Ukraińców i znacznego udziału dzieci. Około połowę stanowią osoby we wczesnym wieku produkcyjnym (27–44 lata), dobrze wykształcone (48% uchodźców ma wykształcenie wyższe).

Według analiz uchodźcy wnieśli od 0,7 do 1,1% do polskiego PKB w 2023 r. W długim okresie efekt ten może wzrosnąć do 0,9–1,35%, co oznacza uwzględnienie nie tylko wstrząsu i jego skutków dla gospodarki wywołanych falą napływu Ukraińców, ale także wpływu zmian w potrzebach konsumpcyjnych, decyzji o zakupie mieszkania czy kształceniu dzieci. Należy również dostrzec dodatkowe wpływy z podatków, napływ kapitału z zagranicy, wyższą pulę wynagrodzeń, a w rezultacie większą konsumpcję, przewyższającą wysokość wydatków rządowych związanych z uchodźcami.

Wśród skutków społecznych warto wskazać na zmianę w strukturze płci. Ponieważ głównie emigrują kobiety (mężczyźni w wieku 18–60 mają zakaz opuszczania ojczyzny), wpływa to na wskaźnik feminizacji i pogłębienie zaburzenia struktury płci. Napływ uchodźców obniżył średnią wieku i dodatkowo wpłynął na liczbę zawieranych małżeństw, podkreślając różnice w postawach wobec związków formalnych. Polska reprezentowała dotąd nowoczesny trend zmniejszania corocznie liczby zawieranych związków małżeńskich. Tymczasem w ostatnich trzech latach 2,5-krotnie wzrosła liczba małżeństw z obywatelami Ukrainy (tzw. binacjonalnych) – z 400 do blisko 1000.

Wojna w Ukrainie stworzyła dla Polski historyczną szansę odbudowania nie tylko pozycji na arenie międzynarodowej, lecz również osiągnięcia efektów dla strategii poprawy bezpieczeństwa i rozwoju wpływów geopolitycznych w Europie. Nadzieje wiązano także z poprawą relacji z Ukrainą i wzrostem znaczenia Polski jako ambasadora Ukrainy w drodze do UE. Oczekiwano zwrócenia większej uwagi na rolę państw Europy Środkowo-Wschodniej w kreowaniu relacji w Europie. Początkowo otwierały się także perspektywy poszerzenia współpracy o Białoruś. Dla Polski oznaczało to podjęcie roli lidera w regionie nie tylko w zdynamizowaniu procesu słabnięcia gospodarczego i geopolitycznego Federacji Rosyjskiej, ale także rearchitektury porządku politycznego. Decyzja Federacji Rosyjskiej o konfrontacji z NATO i USA była czynnikiem przyspieszającym oczekiwane zmiany i urealniła perspektywę wystąpienia w Rosji głębokiego kryzysu ekonomicznego i politycznego.

Wojna w Ukrainie zachwiała wiarygodnością Niemiec i Francji, ale również wiarą w ich zdolność do sprostania wymogom kryzysu geopolitycznego, a tym samym do przewodzenia procesom integracyjnym w UE.

W aspekcie geopolitycznym wojna uświadomiła skutki zależności powstałe w rezultacie międzynarodowego podziału pracy i koncentracji produkcji przemysłowej w państwach nie tylko odległych geograficznie, lecz również o wysokim ryzyku niestabilności politycznej. Uzależnienie od dostaw komponentów i części, a dalej łańcuchy dostaw o silnej podatności na sytuację międzynarodową, to kolejny element wpływający na obraz współczesnego świata.

Państwa, w tym Polska, dostrzegły koszty poszukiwania alternatywnych dostawców, ale i możliwość wytyczania nowych korytarzy transportowych i odegrania nowej, istotnej roli w relacjach gospodarczych. Przykładem jest wzrost znaczenia lotniska w Rzeszowie, które odnotowuje o ponad 30-procentowy wzrost liczby czarterów oraz odgrywa rolę głównego węzła tranzytowego dla zagranicznej pomocy wojskowej dla Ukrainy. W konsekwencji tereny wokół Rzeszowa są obszarem niezwykle intensywnego rozwoju gospodarczego, w tym infrastrukturalnego. Perspektywy wykorzystania tego obszaru stają się kluczowe nie tylko z perspektywy Polski, lecz również innych państw Europy udzielających wsparcia w czasie działań wojennych, a w przyszłości przy odbudowie Ukrainy. Wojna staje się impulsem do reorganizacji dotychczasowego układu sił. Impulsem tym są aspekty ekonomiczne i nowe pozycje polityczne państw. Jednym ze scenariuszy jest ponowny podział na geopolityczne i gospodarcze bloki Wschodu i Zachodu, z Rosją i Chinami po jednej stronie oraz UE i USA – po drugiej.

Geopolityka jak w soczewce skupia zmiany gospodarcze intensyfikowane przez skutki wojny. Szeroki wachlarz sankcji zastosowanych wobec Federacji Rosyjskiej pokazał możliwości oddziaływania na gospodarkę rosyjską i obywateli tego kraju. Ujawnił także skalę występujących zależności w imporcie żywności czy surowców energetycznych. Skłonił do przyspieszenia inicjatyw służących uniezależnieniu i dywersyfikacji.

Wybuch wojny oraz sankcje nakładane na Rosję silnie oddziaływały na sytuację makroekonomiczną w Europie i na świecie, w szczególności na rynki surowców energetycznych i rynki rolne.

Ceny ropy naftowej tuż po inwazji Rosji na Ukrainę wzrosły do prawie 140 dolarów, osiągając najwyższy poziom od ponad 13 lat. Dążąc do ograniczenia dochodów budżetowych Rosji z tytułu handlu tym surowcem, Kanada, Stany Zjednoczone i Wielka Brytania podjęły decyzję o wprowadzeniu embarga na rosyjską ropę. O znaczeniu tej decyzji świadczy między innymi fakt, że Rosja jest trzecim największym po USA i Arabii Saudyjskiej eksporterem ropy. Odgrywa też kluczową rolę w stabilizacji i destabilizacji globalnego rynku surowców energetycznych. Reakcja rynku na inwazję była tak silna, że Międzynarodowa Agencja Energii zadecydowała o interwencji i uwolnieniu 61,7 mln baryłek z rezerw strategicznych. Równocześnie rozpoczęto poszukiwania alternatywnych źródeł dostaw na rynku europejskim i bliskowschodnim.

Na rynku rolnym wojna wywołała obawy o poziom bezpieczeństwa żywnościowego. Ukraina była bowiem jednym z największych eksporterów zbóż. Po wybuchu konfliktu produkcja zmniejszyła się aż o 29%. Dodatkowo sytuację utrudniało zamknięcie portów Morza Czarnego (ponad 90% ukraińskiego eksportu odbywało się drogą morską). Ograniczona podaż zbóż wywołała wzrost cen na rynku światowym i obawy o fale głodu w państwach Afryki Północnej i Azji.

Dla Polski skutkiem rosyjskiej agresji na Ukrainę była konieczność zaangażowania się w utworzenie alternatywnych szlaków transportowych i zwiększenie udziału w handlu zbożem na rynku światowym.

Otwarcie granic dla przewozu ukraińskiego zboża wywołało w naszym kraju konflikt spowodowany trudnościami w realizacji procesu przyjmowania i dalszego eksportowania ukraińskich produktów rolnych. Presja czasu i wielkość przeładunków wywołały ryzyko braku odpowiedniej kontroli nad transportem. Część ukraińskiego zboża pozostawała w Polsce, wpływając na wzrost podaży i poziom cen. Protesty polskich producentów oraz kontrole wskazały na różnice w jakości zbóż. Ostatecznie Polska i inne kraje UE wprowadziły embargo na dostawy zbóż, wywołując protesty Ukrainy szukającej nowych rynków zbytu dla swoich produktów.

Wojna uwydatniła niesłabnący poziom uzależnienia państw od dostaw nie tylko surowców energetycznych, ale także żywności. Ponadto pokazała silną polaryzację interesów politycznych w regionie i stała się okazją do przekształcenia dotychczasowego porządku światowego. Przedłużający się konflikt utrwala zmiany społeczne, ekonomiczne i polityczne i coraz wyraźniej wskazuje, że świat stoi na rozdrożu. Przed nim decyzja, jak będzie wyglądała przyszłość w relacjach gospodarczych, bo dotychczasowy porządek nie odpowiada krajom rozwijającym się, ale przede wszystkim tym, które dotychczas go kształtowały.

Projekt współfinansowany przez rządy Czech, Węgier, Polski i Słowacji przez Fundusz Wyszehradzki w ramach Grantów Wyszehradzkich. Misją funduszu jest promowanie idei trwałej współpracy regionalnej w Europie Środkowej