Wszystkie klątwy Mołdawii

W Mołdawii wychowywane przez dziadków eurosieroty czy zależąca od pensji jednego z rodziców czteroosobowa rodzina czeka na przelew z zagranicy – nawet w najmniejszym miasteczku można znaleźć kantor i biuro oferujące zagraniczne przekazy pieniężne. Pandemia utrudnia podróżowanie, czyli zabiera Mołdawianom chleb.

– To jest katastrofa. Nikt nie przyjedzie tu w tym roku. Wyrzucili mnie z pracy, mojego syna też. Żona jeszcze nie wie, co z jej posadą. – Głos Maksima drży w słuchawce. – Zostało mi pływać kajakiem po Dniestrze i pielęgnować warzywa w ogródku. Takiej biedy już dwadzieścia lat nie było.

Maksim jest jednym z Mołdawian, których pandemia COVID-19 uderzyła najmocniej. Pracował jako nauczyciel wychowania fizycznego w szkole podstawowej i opiekun w ośrodku wypoczynkowym w naddniestrzańskim kurorcie Vadul Lui Vodă. W tym roku wczasowicze nie przyjechali na urlop, nie został zorganizowany koncert ani zawody sportowe, z których utrzymywał się jego ośrodek. Oczywiście Maksim nie miał umowy o pracę, nie przysługuje mu więc skromny mołdawski zasiłek. To zjawisko powszechne. Równocześnie pracę stracił jego syn (był trenerem osobistym w klubie fitness w Kiszyniowie). Wrócił do rodziców. Wszystkich teraz utrzymuje żona Maksima, która jest nauczycielką. Ale jeśli dzieci nie będą uczęszczać do szkoły, część nauczycieli nie będzie potrzebna.

Karabiny wycelowane w niebo

Mołdawię kryzys dotknął w różnych sferach. Pierwszy cios spadł na emigrantów żyjących we Włoszech. To najpopularniejszy kierunek wyjazdów zarobkowych, liczbę Mołdawian w tym kraju szacuje się na 100 – 500 tysięcy. Nie wiadomo, ilu jest ich dokładnie, bo ogromna większość wyjechała do pracy, mając rumuńskie paszporty (Mołdawia, zanim została włączona do Związku Radzieckiego, była częścią Rumunii). Niemal wszyscy Mołdawianie mają przodków, którym Stalin odebrał rumuńskie obywatelstwo i uczynił ich obywatelami radzieckimi. Rumunia, która sama mierzy się z potężną emigracją, z chęcią rozdaje paszporty, w nadziei że niektórzy spośród „przywróconych” obywateli zdecydują się zostać w kraju.

Z uwagi na duże podobieństwo języka popularnymi kierunkami emigracji zarobkowej Mołdawian są także Hiszpania i Francja. Są to zatem dokładnie te kraje, które były pierwszymi epicentrami pandemii w Europie.

Wiele osób straciło pracę z dnia na dzień. Z pracą – szczególnie w turystyce i gastronomii – często powiązane są kwatery pracownicze. Osoby te pozbawiono więc także dachu nad głową. Inni, którzy mieszkali w wynajmowanych mieszkaniach, stracili środki pozwalające pokryć czynsz i pozostałe koszty życia. W ten oto sposób dywan wyszarpnięto spod stóp emigrantów. Dla wielu jedynym rozwiązaniem było przeczekanie kryzysu w Mołdawii, gdzie ich oszczędności – jeśli je mieli – starczą na dłużej. Rozpoczęły się masowe powroty, a wraz z nimi szybki wzrost liczby zachorowań na COVID-19. Pacjentką zero była kobieta wracająca z Włoch.

Po ciosie z zachodu przyszedł kolejny, tym razem ze wschodu. Podobnie wyglądała sytuacja w drugim najpopularniejszym pod względem wyjazdów zarobkowych Mołdawian kraju, czyli Rosji. Przez długi czas większość zachorowań diagnozowano w Moskwie. Pracuje w niej tak wielu Mołdawian, że przed pandemią codziennie ze stolicy Mołdawii do stolicy Rosji odjeżdżały czterdzieści trzy rejsowe autokary, trzy pociągi i startowało kilka samolotów. Bilety na każdy z nich trzeba było kupować z wyprzedzeniem, bo najczęściej na każdy kurs był komplet. Ruszyła kolejna fala powrotów, wzrost zdiagnozowanych przypadków przyspieszył.

Mołdawskie władze szybko ogłosiły stan wyjątkowy. Wprowadzono zakaz zgromadzeń, zakaz opuszczania domu bez potrzeby, nakaz zasłaniania twarzy i ograniczenia w przemieszczaniu się. Jednak w praktyce niewiele się zmieniło. Mołdawianie bardziej się bali stracić pracę i środki do życia, niż zarazić wirusem. W związku z tym na ulicach Kiszyniowa pojawili się żołnierze jako stróże porządku. Trolejbusy jednak dalej jeździły pełne, mimo że oklejono je napisami #staiacasa, czyli zostań w domu. Podobnie było z zatłoczonymi kiszyniowskimi marszrutkami.
Dobro pandemii

Niewiele więcej mogli zrobić. Mołdawia przeznacza nieco ponad 4 procent PKB na ochronę zdrowia. Dla porównania Polska przeznacza na ten cel równowartość 6,5 procent PKB. Różnica nie wydaje się duża, ale należy pamiętać, że mołdawskie PKB na mieszkańca jest najniższe w Europie i równocześnie pięciokrotnie niższe niż polskie. Realnie więc w budżecie Mołdawii zaplanowane jest ośmiokrotnie mniej na opiekę zdrowotną niż w budżecie Polski. Miejsc w szpitalach zaczęło szybko brakować. Tym bardziej, że jednymi z pierwszych zarażonych był personel medyczny. W placówkach już przed pandemią brakowało specjalistycznego sprzętu.

Najnowsze dane z początku listopada wskazują na to, że w Mołdawii zdiagnozowano osiemdziesiąt tysięcy osób zarażonych COVID-19, czyli ponad 3 procent populacji. Plasuje to Mołdawię w światowej czołówce liczby zachorowań w przeliczeniu na milion mieszkańców. W Mołdawii liczba ta wynosi dokładnie 30,5 tysiąca na milion, co daje identyczny wynik jak w Stanach Zjednoczonych, Hiszpanii czy Brazylii. Trzeba pamiętać, że liczba zachorowań może być w Mołdawii znacznie wyższa, przeprowadza się tam bowiem mało testów, a spośród testowanych osób co piąta jest nosicielem wirusa.

Wreszcie spadł trzeci cios. Bilans handlowy Mołdawii jest ujemny przez niemal cały czas od upadku Związku Radzieckiego. W związku z tym także państwowy budżet cierpi deficyt, podobnie jak domowe budżety większości Mołdawian. Cały system pozostaje uzależniony od pieniędzy przysyłanych przez emigrantów z Włoch, Rosji, Francji, Hiszpanii czy Izraela, którzy stanowią około połowy mołdawskiej siły roboczej. Przysyłane przez nich euro, ruble i szekle to około 16 procent PKB, co plasuje Mołdawię w światowej czołówce krajów uzależnionych od emigracji zarobkowej.

Dobra pensja w Kiszyniowie to około trzystu euro. Robotnik rolny może liczyć na połowę tej kwoty. Tymczasem ceny żywności, opłat komunalnych czy na przykład elektroniki są zasadniczo takie same jak w Polsce. Wychowywane przez dziadków eurosieroty czy zależąca od pensji jednego z rodziców czteroosobowa rodzina czeka na przelew z zagranicy – nawet w najmniejszym miasteczku można znaleźć kantor i biuro oferujące zagraniczne przekazy pieniężne. Dlatego rodzic, który stracił pracę w Weronie czy Moskwie, staje przed arcytrudnym dylematem: przeczekać pandemię i przejadać oszczędności czy wrócić do Mołdawii?

Maksim nie ma rumuńskiego paszportu. Z pochodzenia jest Ukraińcem, czuje się człowiekiem radzieckim. W marcu miał jechać do Niemiec, gdzie jego kolega prowadzi firmę budowlaną.

– Nigdzie teraz nie pojadę. Dobrze, że mam ogródek przydomowy. Kartofle, ogórki i pomidory zebrałem. Przerabialiśmy to już po upadku Związku Radzieckiego. Damy radę. Niemcy by mnie wpuścili, gdybym miał umowę o pracę, ale jej nie mam.

Odwrotny problem ma Mariana, która mieszka i studiuje w Niemczech. Ostatni raz odwiedzała rodzinę podczas świąt Bożego Narodzenia. Boi się wracać do domu, nie chce utknąć w Kiszyniowie. W każdej chwili sytuacja może się zmienić i granice znów będą zamknięte. Po odwołaniu wszystkich lotów kiszyniowskie lotnisko przywraca połączenia. Mariana postanowiła znaleźć pracę w Niemczech, żeby (w razie potrzeby) móc umotywować konieczność powrotu umową. Póki co nie jest łatwo, dopiero skończyła studia, a szukanie zatrudnienia w Niemczech jest procesem czasochłonnym nawet w zwykłych czasach.

– Wiem, że to potrwa jeszcze miesiąc, dwa lub trzy. Najważniejsze, że mam tu meldunek i oszczędności na jakiś czas.

W zdecydowanie gorszej sytuacji jest Katia. Pracowała przez ponad dwa lata w hotelu w Weronie. Region Wenecji Euganejskiej, w której leży miasto, nie został dotknięty pandemią tak drastycznie jak Lombardia, a prowincji Werona (odpowiednik polskiego powiatu) jako jedynej w regionie nie objęto kwarantanną. Jednak ruch turystyczny we Włoszech się załamał. Katia już w lutym dowiedziała się, że straci pracę. W hotelu zajmowała się sprzątaniem, jednak gdy zabrakło gości, wraz z koleżankami otrzymała wypowiedzenie. Długo miała nadzieję, że epidemia skończy się lada moment i turyści wrócą.

– Mój szef to dobry człowiek. Wszystko odbywało się legalnie. Nie straciłam pracy z dnia na dzień jak wielu moich znajomych. Szef zaznaczył, że jeśli wrócą turyści, to i ja wrócę. Turyści nie wrócili, a ja spakowałam walizkę i pojechałam do Mołdawii. Są dobre strony tej pandemii. Po raz pierwszy od trzech lat byłam w rodzinnej wsi we wrześniu podczas winobrania. Tęskniłam za tym.

Dwie krzywe

Za czasów Związku Radzieckiego mołdawska gospodarka opierała się głównie na rolnictwie. Mołdawia stanowiła półtora promila powierzchni Kraju Rad, ale dostarczała 10 procent warzyw, owoców i wina. W rolnictwie zatrudniona była większość mieszkańców kraju. Obecnie rolnictwo dostarcza tylko 10 procent mołdawskiego PKB i zatrudnia jedną trzecią siły roboczej w kraju. 2020 rok przyniósł nie tylko pandemię, ale także klęskę suszy, z którą rząd nie umiał sobie poradzić. Brak konkretnej pomocy dla mołdawskich rolników spowodował, że zaczęli wychodzić na ulicę. Jest to ogromny problem dla prezydenta Igora Dodona i jego rządzącej Partii Socjalistów Republiki Mołdawii, która buduje poparcie na nostalgii za Związkiem Radzieckim i prorosyjskością, a wyborców poszukuje przede wszystkim na mołdawskiej wsi. Kryzys może jeszcze bardziej przyspieszyć tempo emigracji z obszarów wiejskich.

Antyrządowe nastroje spowodowały, że w pierwszej turze wyborów prezydenckich wygrała niespodziewanie Maia Sandu, kandydatka proeuropejskiej i liberalnej gospodarczo Partii Akcji i Solidarności. Urzędujący prezydent zmierzył się z nią w drugiej turze 15 listopada i ponownie poniósł porażkę.

Według oficjalnych statystyk, Mołdawia straciła 30 procent ludności od momentu rozpadu Związku Radzieckiego. Ubytek ten jest szczególnie widoczny na północy kraju, gdzie mniej więcej jedna trzecia mieszkańców wyjechała na stałe, jedna trzecia spędza za granicą większość roku, a pozostała jedna trzecia to emeryci opiekujący się wnukami. Jest to szczególnie widoczne na mołdawskim rynku nieruchomości. Nie ma żadnego problemu, żeby na opustoszałej wsi znaleźć ogłoszenie o sprzedaży domu z działką za tysiąc euro. Będzie to oczywiście dom zbudowany z cegieł suszonych na słońcu siedemdziesiąt lat temu. Solidny i nowoczesny dom można nabyć za kilkanaście tysięcy euro. W obu przypadkach ich właściciele raczej nie liczą na to, że uda im się je sprzedać – nieruchomości te służą im jako dacze, które zamieszkują podczas letniego urlopu. W tym roku jest nieco inaczej, bo wielu z nich, jak na przykład Katia, spędzi w tych domach więcej czasu. Jednak ceny nieruchomości w Mołdawii przez to nie wzrosły.

Z niepokojem na sytuację patrzy Lora, która pracuje w European Centre for Electoral Support (ECES), fundacji zajmującej się monitorowaniem wyborów i promocją standardów demokratycznych na świecie. Lora obserwowała wybory w szesnastu krajach, w tym we własnej ojczyźnie. Na stałe mieszka w Luksemburgu, który także został silnie dotknięty pandemią. W kwietniu Lora nie mogła polecieć na święta do Kiszyniowa, bo loty zawieszono, a w sierpniu bała się, że zastaną ją zamknięte granice. ECES nie zdecydował się wysłać jej na misję monitorowania wyborów prezydenckich. W tej chwili przyszłość misji także nie jest znana. Rządzący Mołdawią upierają się, że mimo tysiąca nowych zachorowań dziennie w kraju wielkości polskiego województwa uda się zorganizować obie tury wyborów prezydenckich w sposób demokratyczny i bezpieczny.


Mołdawska krzywa zachorowań nadal rozwija się parabolicznie. Wypłaszcza się jedynie krzywa emigrantów z Mołdawii. Już od kilku lat jest ich około 40 tysięcy rocznie, to jest 1,5 procent populacji każdego roku. Wszystko wskazuje na to, że pandemia może jednak przyspieszyć ten proces i wraz z wypłaszczeniem jednej krzywej nastąpi zagięcie się drugiej.